Filosofia maister Sonja Tanhua sääʹm kulttuur näggtõsǩeʹrjj ǩiõttʼtââll Suõʹnnʼjel, Peäccam da Paččjõõǥǥ siidsåbbri historia, tõi miârktõõzz saaʹmi tuʹmmstõktuâjast di saaʹmi siidsååbbar-riâžldõõǥǥ vaaiktemnaaʹlid iiʹjji 1920–1979.
Näggtõstuʹtǩǩummuž mieʹldd saaʹmi siidsåbbar lie leämmaž aktiivla äʹrbbvuõđlaž jieʹllemvuõʹjjeez da jiijjâz tuʹmmjemvääʹld seeiltummšest, jeäʹrben mädd- da čääʹccvuõiggâdvuõttkõõččmõõžžin. Tõnnalla ǩiččlõʹtteš seeilted sääʹmǩiõl da kulttuur še.
– Saaʹmin lij leämmaž tieʹttemvuõtt jiijjâz vuõiggâdvuõđin da tõʹst, što seeʹst lij vuäittmõš vaikkted aaʹššid, mušttal Tanhua.
Suõʹnnʼjel, Peäccam da Paččjooǥǥ siidsåbbri tååim äʹlǧǧe õhttõõttâd vueʹssen lääʹdd veʹrǧǧniiʹǩǩi tuʹmmjemorgaanid 1920-lååǥǥ aalǥâst. Veerǥlânji siidsååbbar-riâžldõk läppji Peäccmest da Paččjooǥǥâst 1920–30-lååǥǥast, leâša siidi tååim juätkkje kuuitâǥ miâlggâd seämmanalla ku siidsååbbar-riâžldõõǥǥ ääiʹj.
– Seämma oummu lie leämmaž paalǥâskooʹddi tuʹmmstõktuâjast da kueʹllšeeʹllemtååim riâššmõõžžâst di sij nõõm kuâsttje jeeʹresnallšem õhttvuõđin lääʹdd veʹrǧǧniiʹǩǩivuiʹm. Čiõlggsânji siʹjjid leʹjješ vaʹlljääm hoiʹddjed õutstõõzz aaʹššid.
Kolttasaamelaisen kyläkokousjärjestelmän vaikuttamisen strategiat ja taktiikat 1920–1979 -nõmmsaž näggtõsǩeeʹrj tuejjummuš lij leämmaž kuuʹǩǩab proseʹss ku Tanhua leäi jorddam. Son alttii tuâj čiččâm eeʹǩǩed mââiårra.
– Lij leämmaž miõllǩiddsaž da fiinâs, ku leäm piâssâm tobdstõõttâd jiânnai oummuivuiʹm.
Veʹrǧǧniiʹǩǩivuiʹm tåimmʼmõš lij leämmaž toobdâs saaʹmid
Sonja Tanhua näggtõsǩeeʹrj äiʹǧǧkõõsk vuäitt jueʹǩǩed kooum jeeʹresnallšem pâjja. Vuõssmõs pâjja koʹlle Peäccam ääiʹj eeʹjj 1920–44, nuuʹbb pâjja oʹđđestaazztummuš vääinai mâŋŋa1940-lååǥǥ peäʹlrääʹjest 1950-lååǥǥ loopp räjja da kuälmad pâjja 1960–70-lååǥǥ muttâz, mâʹte ânnʼjõž siidsååbbar-riâžldõʹǩǩe serddjummuš da äʹrbbvuõđlaž jieʹllemvuõʹjji ođsmummuš.
Tanhua tuʹtǩǩii sääʹm kulttuur pro gradu -tutklmeʹstes tõn, mäʹhtt saaʹmin ǩeeʹrjteš gazeâʹtin 1960–70-lååǥǥast. Juʹn teʹl son ǩiččlõõđi ooccâd siidsåbbri påʹrddǩiiʹrjid 1970-lååǥǥast.
– Tõt leäi säʹmmlažvuõđ da sääʹmkulttuur pâjjnempodd da juʹrddem, što tõt lij aainâs kuâsttjam saaʹmi õutstõõzzâst še.
Nåkam aunstõõzz jie kuuitâǥ käunn’jam da Tanhuaaʹje kuâđđji toobd, što son ij võl teâttam, mii sääʹmõutstõõzzâst šõõddi tõn ääiʹj.
– Tõt možât leäi šuurmõs mäinn tõõzz, mõõn diõtt vaʹlljeem näggtõsǩeeʹrj teeʹmmen siidsååbbar-riâžldõõǥǥ historia tuʹtǩǩummuž. Teä tõt veiddni 1960–70-lååǥǥast 1800-lååǥǥ looppbeälla.
Tanhua õõʹni näggtõsǩeeʹrjes aunstõssân lääʹdd veʹrǧǧniiʹǩǩi da saaʹmi ǩeeʹrjtem äʹššǩiiʹrjid, ääiʹjab tuʹtǩǩummuž da lõsttaunstõõzz. Aunstõõzz vuâđald sääʹm leʹjje harjjnam tåimmad da saǥstõõllâd veʹrǧǧniiʹǩǩivuiʹm.
– Ǩeerjlaž materiaal puuʹtʼtummuš lij leämmaž toobdâs. Jõs juuʹrdet Kreäppast, de toʹben-han lie saaʹmi puuʹtʼtem aunstõõzz še.
Sonja Tanhua näʹǧǧtõõllâmpodd lij Oulu universiteeʹttest 4.2.2023 čiâss 12. Vueʹsttnäʹǧǧtõõllʼjen tåimm professor Helena Ruotsala Turku universiteeʹttest da kustossân professor Veli-Pekka Lehtola Oulu universiteeʹtt Giellagas-instituuttâst. Näʹǧǧtõõllâmpoodd vuäitt seuʹrrjed livestream pääiʹǩ.
Lââʹzz sääʹmǩiõllsaž ođđsid vuäitak ǩiõččâd Yle Ođđâz-seeidast da kuvddled Nuõrttsäämas-seeidast Yle Areenast.